درباره شکل‌گیری جریان تقریب مذاهب اسلامی | وحدت عزت آفرین

حسینی | شهرآرانیوز؛ تقریب مذاهب اسلامی، رویکردی مبتنی بر تعامل و گفت‌وگوی علمی میان مذاهب اسلامی، با تکیه بر مشترکات دینی، در عین پایبندی به مبانی مذهبی است که با هدف همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام به دیدگاه‌های دیگر مذاهب اسلامی پیگیری می‌شود.

در دوره‌هایی از تاریخ اسلام، تلاش‌هایی برای رفع مناقشات و درگیری‌های مذهبی از سوی حاکمان مسلمان انجام شده است. امیرالمؤمنین، علی (ع)، خود را حریص‌ترین شخص به وحدت امت اسلامی می‌دانستند که فرمودند: «پس بدان هیچ‌کس همانند من وجود ندارد که به وحدت امّتِ محمد صلی ا... علیه و آله و به انس گرفتن آنان به همدیگر، از من دلسوزتر باشد. من در این کار پاداش نیکو و سرانجام شایسته را از خدا می‌طلبم.»

درباره دوران حیات امام باقر و امام صادق (ع) به علت بهبود شرایط نسبی اوضاع سیاسی و رونق گرفتن فضای علم و دانش، زمینه‌های جدیدی در برقراری وحدت بین ائمه معصومین و فق‌های عامه اهل سنت برقرار شد. به گونه‌ای که بسیاری از ائمه مذاهب اسلامی و فقهای بزرگ مذاهب اربعه از دروس علمی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) استفاده و از علوم و معارف اهل بیت (ع) کسب فیض کرده بودند. تا آنجا که ابن عقده نام چهار هزار از فقیهان و محدثانی را که از امام صادق (ع) روایت کرده یا نزد ایشان تلمذ داشتند برشمرده است.

در دوره معاصر نیز این رویه با تأسی به سیره پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) ادامه پیدا کرد. به طور واضح یکی از شخصیت‌های مهمی که گام‌های عملی عمیقی در جهت وحدت میان شیعه و سنی برداشت؛ مرحوم آیت‌ا... بروجردی بود. شیخ محمدتقی قمی نیز با حمایت ایشان روند شکل‌گیری دارالتقریب را سرعت بخشید. محمدتقی قمی سال ۱۳۱۷خورشیدی از ایران به مصر مهاجرت کرد و دارالتقریب بین‌المذاهب الاسلامیه را در قاهره تشکیل داد که مهم‌ترین اقدام در راه تقریب فرهنگی میان مسلمانان بود. محمدتقی قمی، خود به‌عنوان دبیرکل مادام‌العمر این جمعیت برگزیده شد.
شاید صدور فتوای شیخ شلتوت، عضو هیئت کبار العلمای حنفی و عضو دارالتقریب، در هفدهم ربیع‌الاول ۱۳۷۸قمری، مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعه امامیه همانند چهار مذهب فقهی اهل سنت، بزرگ‌ترین اقدام عملی در راه تقریب محسوب می‌شد.

پس از انقلاب اسلامی نیز این مسیر با حمایت‌های رهبر معظم انقلاب ادامه پیدا کرد و ۱۹ مهر سال ۱۳۶۹ خورشیدی طی حکمی از سوی ایشان آیت‌ا... واعظ‌زاده خراسانی به عنوان نخستین دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منصوب شدند. مرحوم واعظ‌زاده گام‌های عملی مهمی در مسیر تقریب بین مذاهب اسلامی برداشت و بسیار از علمای اهل سنت با ارتباط با او توانستند ارتباط‌های علمی و مذهبی عمیقی با شیعیان ایجاد کنند. به مناسبت سالروز تأسیس این مجمع گفت‌وگویی با آیت‌ا... محمدابراهیم جناتی از دوستان مرحوم واعظ‌زاده و عضو حلقه اولیه این مجمع و دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی از فعالان تقریب مذاهب و دوستان مرحوم آیت‌ا... واعظ‌زاده خراسانی داشته‌ایم.

وحدت هدف، کثرت طریق

وقتی امام خمینی (ره) فرمودند: «باید وحدت، برادری و هماهنگی و همدلی رعایت شود»، در روز‌های آخر عمر ایشان، آیت ا... العظمی خامنه‌ای شروع به تأسیس مؤسسه مذاهب اسلامی (مجمع تقریب مذاهب) کردند.

بعد ما را خواستند که شش نفر برای برگزاری دو جلسه در هر ماه، تعیین شود و در این جلسات، آرای مذاهب در مسائل مختلف بیان و بحث شود که در هر مسئله، شیعه، حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی چه‌ می‌گویند و نظریات این‌ها نه به صورت دعوا، بلکه با ادله بیان شود؛ برای آن‌ها هم دلیل دارند و مسئله دعوایی نیست، دروغ نیست، اصل آیه را هر دو قبول داریم؛ ولی در مقام استنباط آن‌ها یک طور و ما طور دیگری استنباط می‌کنیم و این از روی عناد و دشمنی نیست به هر حال قرار شد در هر ماه دو بار این جلسات برگزار شود و بعد از سه یا چهار ماه که شش یا هفت جلسه تشکیل شد، مباحث جلسات جمع آوری و چاپ شود، بدون تعصب بحث علمی شود؛ این‌ها نوشته شد. ما یک جلسه برگزار کردیم که من، آیت ا... واعظ زاده خراسانی، آیت ا... تسخیری و یک نفر دیگر هم بودیم. دو نفر از اهل سنت هم حضور داشتند.

به هر حال همان طور که آیت ا... العظمی خامنه‌ای دستور داده بودند، یک جلسه برگزار کردیم که اتفاقا در ایام حج هم بود. نمی‌دانم شاید من را واردتر دیدند یا چه دلیلی داشت که ابتدا از بنده شروع شد. چون ایام حج بود گفتیم درباره وجوب حج از دیدگاه مذاهب بحث شود. ما این را عنوان کردیم، یادم است گفتیم که در اصل وجوب حج اشکالی وارد نیست و ما در همه مذاهب این را قبول داریم و جای بحث ندارد که به چه دلیل حج واجب است؟ آمدیم سر مسائلی که در آن اختلاف است و این اختلاف منشأ دشمنی نیست. شیعه فکر می‌کند آن‌ها به دلیل دشمنی، خلاف ما استنباط می‌کنند، آن‌ها خیال می‌کنند ما دشمنی می‌کنیم. خیر، هیچ دشمنی در کار نیست.

مرحوم آقای واعظ زاده خراسانی در واقع خیلی آدم منصفی بودند، ایشان مخالف نبود و‌ می‌گفت که خوب است این جلسات را ادامه دهیم. هرکس یک موضوعی را معین کند و قبل از آن درباره موضوع مطالعه کند. مدتی گذشت و گفتند می‌خواهیم خارجی‌ها را به تهران دعوت کنیم و ما را یک سال مدام به تهران می‌کشیدند که امروز فلانی‌ها را دعوت کردیم، فلان جلسه برای پیروزی انقلاب و. برگزار می‌کردند. خلاصه این جلسه دیگر منعقد نشد. بعد که در سال‌های آخر، آیت ا... العظمی خامنه‌ای تأکید داشتند، آقای سیدمحمدباقر حکیم، آقای سیدمحمود شاهرودی و این‌ها هم حدود دو یا سه ماهی آمدند و مشارکت کردند. نه به عنوان بحث، چون بحثی نمی‌شد، فقط به عنوان اینکه حضور پیدا کنند و جزو این دسته باشند.

مراد از وحدت و همدلی که در بین مسلمانان جهان همیشه و به ویژه امروز مورد تأکید است، این نیست که سنى شیعه شود یا شیعه سنى شود یا اینکه مذهبی به عنوان مذهب سوّم به دست بیاید، بلکه مراد این است که همه دارندگان مذاهب اسلامى در یک صف که خداوند آن‌ها را در نخستین منبع و پایه شناخت که کتاب خداست و دومین منبع و پایه شناخت که سنت رسول خدا و اوصیای اوست به عنوان برادری قرار داده، قرار بگیرند و در مقابل دشمنان سفاک و بی باک و خطرناک و خون ریز بایستند.

مراد از تقریب بین مذاهب که بر آن بسیار تأکید شده این است که علما و فق‌های مذاهب در یک جلسه جمع شوند و در جوى آرام، سالم و صمیمى و بدون تعصب و تحجر و ظاهرگرایى مسائل را مطرح کنند، اگر به نقطه مشترک رسیدند بسیار خوب و اگر هم نرسیدند هر کسى در نظریه خودش باقى باشد؛ و تقریب بین مذاهب اسلامی امکان دارد، زیرا ما با اسبابى که در کتاب دروس الفقه المقارن ذکر کردیم ثابت کردیم که تقریب بین آن‌ها از نظر ادله امکان پذیر است.

برادران اهل سنت اگر چه مانند شیعیان معتقد به ورود نص درباره امامت ائمه اهل بیت (ع) نیستند، ولى آنان را دوست می‌دارند و اعتقاد دارند که آنان پیشوایان دین هستند و آنان را سرورانى می‌دانند که در بین امت اهل فضیلت‏ هستند و در اسلام صاحبان مکانت؛ از این رو، ما بر این باوریم که مسلمانان همه، هم شیعه ‏هستند و هم سنی، امّا شیعه‏ اند، چون محّب اهل بیت (ع) می‌باشند و،  امّا سنی هستند، چون همه به سنت رسول ا... و اهل بیت او عمل مى کنند.

آیت ا... واعظ زاده خراسانی مایه آبروی شیعه بود

مرحوم آیت ا... واعظ زاده، یک عمر در راه علم، قرآن و وحدت اسلامی، تلاش فراوان و بی وقفه‌ای کردند. همان طور که رهبر معظم انقلاب در پیامی که به مناسبت رحلت مرحوم واعظ زاده مرقوم داشتند که: «مرحوم واعظ زاده به معنای واقعی عالمی فرزانه و روشن بین بود» و پیام ایشان گویای این مطلب است. روشن بینی ایشان هم در حوزه علم بود و هم در حوزه عمل.

زمانی آیت ا... بروجردی (ره) برای استاد شیخ محمود شلتوت (شیخ وقت الازهر)، «تفسیر مجمع البیان» – که از مهم‌ترین تفاسیر قرآن کریم شیعی است- را فرستاد و شیخ الازهر بعد از مطالعه، آن را بهترین تفسیر جهان اسلام معرفی کرد و دستور چاپ آن را داد و چند نفر از علمای بزرگ الازهر هم پاورقی نوشتند؛ مرحوم آیت ا... واعظ زاده این تفسیر را در ایران تجدید چاپ کرد و این خدمت بسیار بزرگی بود، چون مردم از این تفسیر اطلاعی نداشتند.

ایشان تمام مجله «رساله الإسلام» – وابسته به دارالتقریب مذاهب الاسلامی قاهره- را که بسیاری از جلدهایش موجود نبود، با زحمت فراوان جمع آوری کرد و به چاپ رساند.
سخنرانی‌های قبل از خطبه‌های نماز جمعه تهران که بسیار حائز اهمیت بود و مقالات تاریخی که درباره اهل بیت (ع) نگاشتند هرگز از یاد نمی‌رود.
یکی از فعالیت‌های ماندگار مرحوم آیت ا... واعظ زاده راه اندازی دانشگاه مذاهب اسلامی است و اکنون دانشگاه یک تقریب عملی و آثار و برکات فراوانی داشته است که در آینده‌ای نه چندان دور، شکوفا خواهد شد.

وقتی که مجمع جهانی تقریب به امر رهبر معظم انقلاب تأسیس شد، به ایشان پیشنهادی داده شد که دانشگاه مذاهب اسلامی را که قرار بود بسازند زیر نظر مجمع جهانی تقریب باشد. آیت ا... واعظ زاده مقدمات تأسیس این دانشگاه را فراهم کردند، برای تدوین سرفصل‌های دروس این دانشگاه واقعا ایشان زحمات فراوانی کشیدند با آن احاطه علمی فراوانی که داشتند و این دانشگاه را در واقع ایشان تأسیس کردند. وقتی که آیت ا... واعظ زاده، گزارشی از این دانشگاه به  رهبر معظم انقلاب دادند، آیت ا... واعظ زاده به من گفتند که ایشان گفته اند این دانشگاه مذاهب اسلامی از اصل مجمع جهانی تقریب هم مهم‌تر است و برای آیت ا... واعظ زاده واقعا این دانشگاه خیلی مهم بود و اهتمام بسیار زیادی ایشان به این دانشگاه مذاهب اسلامی داشتند.

مرحوم واعظ زاده همانند استاد خویش که روحیه تقریبی داشت، ملاقات‌های متعدد و تأثیرگذاری با شخصیت‌های مطرح جهانی داشت و معارف اهل بیت (ع) و مکتب تشیع را به نحو شایسته به جهانیان معرفی کرد.
در همایش‌های بین المللی داخلی و خارجی، پخته سخن می‌گفت و‌ می‌دانست در کجا و چگونه باید صحبت کند. در مصر برای علمای اهل سنت درباره عصمت اهل بیت (ع) صحبت کرده بود تا جایی که مسئله عصمت را برای آن‌ها ثابت کرد و آن‌ها هم پذیرفتند.

در بسیاری از نقاط جهان، وقتی قوت علمی مرحوم واعظ زاده را‌ می‌دیدند تحت تأثیر قرار می‌گرفتند. ایشان در همه سفرهایش شیعه را با عظمت یاد می‌کرد و دفاع جانانه‌ای از شیعه داشت. هستند کسانی که بد دفاع کردنشان، شیعه را لگدمال کرده است.

می‌توان گفت مرحوم آیت ا... واعظ زاده خراسانی مایه آبروی شیعه بود.
در بحث تقریب معتقد بود نباید به دیگر مذاهب توهین کرد. باید حرفمان را با ادله بزنیم؛ همان کاری که شیخ طوسی انجام داد؛ می‌گفت شافعی این را‌ می‌گوید به این دلیل، حنفی این را‌ می‌گوید به این دلیل، مالکی این را‌ می‌گوید به این دلیل و امامیه هم این را‌ می‌گوید به این دلیل؛ بنابراین چقدر کار‌های شیخ طوسی اثر گذاشت.
مرحوم آیت ا... واعظ زاده می‌فرمود اینکه ما تلاش کنیم اهل سنت را شیعه کنیم کار غلطی است، چون آن‌ها هم تلاش می‌کنند که شیعیان را سنی کنند، یعنی مقابله به مثل می‌کنند!

نظیر آیت ا... واعظ زاده خراسانی زیاد بودند که به دلیل تبعیت نکردن از عوام، برخی آن‌ها را تکفیر کردند و پشت سر آن‌ها نماز نخواندند، اما بعد‌ها مقام بزرگی پیدا کردند و خدماتشان آشکار شد. در هر حال ما باید در ارزیابی عملکرد دیگران عدالت و انصاف داشته باشیم.

گامی نو در تقریب مذاهب اسلامی

پس از شکل‌گیری جریان تقریب مذاهب در توسعه این حرکت توسط مرحوم آیت‌ا... بروجردی در دوره انقلاب اسلامی نیز این حرکت مهم ادامه پیدا کرد. سال ۶۹ خورشیدی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به پیشنهاد آیت‌ا... واعظ‌زاده خراسانی تأسیس و با حکم رهبر معظم انقلاب سمت دبیرکلی این مجمع بر عهده مرحوم واعظ‌زاده گذاشته شد. او که سال‌ها در مکتب استادش با مبانی تقریب مذاهب اسلامی و رویکرد‌های گوناگون آن آشنا شده بود از مهرماه سال ۶۹ گام‌های عملی مهمی در اجرای اندیشه‌های تقریبی شیعه برداشت. برگزاری کنگره‌های گوناگون و چاپ آثار متعدد در این‌باره تنها بخشی از فعالیت‌های مرحوم واعظ‌زاده خراسانی است. در ادامه متن حکم رهبر معظم انقلاب را می‌خوانید.

«جناب آقای حاج شیخ محمد واعظ‌زاده خراسانی استاد دانشمند و متفکر ارجمند دام‌بقائه‌» اکنون که بحمدا... مقدمات تأسیس «مجمع‌التقریب بین‌المذاهب الاسلامیه» فراهم شده و قبول و استقبال وسیع علما و متفکران اسلامی در اکناف جهان اسلام از فکر تقریب میان فرق مسلمان، امید‌های تازه‌ای را در این عرصه برانگیخته است، جناب‌عالی را که دارای رتبت والایی در علوم اسلامی و سابقه و ممارست مشکوری در امر تقریب بین برادران فرق اسلامی می‌باشید، به دبیرکلی مجمع مزبور منصوب می‌کنم. با این امید و انتظار که تلاش همه‌جانبه‌ای در زمینه‌های گوناگون علمی و فرهنگی مبذول کرده، حرکت منطقی و پیگیر به سمت اهداف تعیین‌شده مجمع مزبور را با درایت کامل هدایت کنید.
توقع عکس‌العمل از سوی کسانی که به تفرقه مسلمین همت گماشته‌اند ایجاب می‌کند که با توکل به خداوند متعال، عظمت و اهمیت این اهداف والا همواره مدنظر باشد و از بذل هیچ مجاهدتی دریغ نشود.
توفیقات جناب‌عالی را از خداوند متعال مسئلت می‌کنم. وا... المستعان.
والسلام علیکم و رحمة‌ا... و برکاته‌
علی الحسینی الخامنه‌ای
۱۹ مهر ۶۹»